پدر خوانده

هفت‌ـ‌هشت سال پيش در چنين روزی کانال تلويزيونی
«وست‌فالن» آلمان (WDR)، بمناسبت روز فرار شاه،
برنامه ويژه‌ای را پخش کرد. برحسب تصادف، آن شب
ما [چند خانواده] در خانه دوستی مهمان بوديم، و
از آن‌جايی که ميزبان و مهمانان، هر کدام سهم و
نقشی در انقلاب داشتند، به‌اتفاق و با اشتياق
برنامه را دنبال کرديم.

وقتی تلويزيون داشت امواج خروشان انسانی را در ميدان بيست‌و‌چهار اسفند [ميدان انقلاب] نشان می‌داد، امواجی که بی‌مهابا برای سرنگونی مجسمه شاه هجوم آورده بودند؛ ناگهان يک لحظه ـشايد ‌بمدت دو تا سه ثانيه‌ـ دوربين تلويزيون روی چهره‌ام زُوم کرد و تصوير دوران جوانی‌ام را در آن لحظه نشان داد. بنا به برداشت حاضران، تهيه‌کننده داشت صحنه‌ای را نشان می‌داد که چگونه فردی در ميانه‌ی آن امواج خروشان و سهمگين انسانی، در آن لحظه، در نقطه‌ای ثابت ايستاده است و برخلاف نگاه‌ها و جهت عمومی، نقطه‌ای ديگری را در دور دست‌ها نشانه گرفته و به آن خيره گشته بود.
به کجا خيره شده بودی؟ اولين پرسشی که بعد از پايان برنامه طرح گرديد. خوش‌بختانه ميزبان برنامه را ضبط کرده بود، نوار ويدئويی را به عقب برگرداند و صحنه را ثابت نگاه داشت. گفتم اگر دقت کرده باشيد، سينمای «کاپری» در طرف راست شانه‌ام قرار گرفته است و من از اين‌جا، فقط می‌توانم بر نقطه‌ای مشخص خيره شوم. دقيقا به‌خاطر دارم که چگونه در آن فضای هيجانی، اولين بار خود را سياهی لشکر حس کردم و انگار همه‌ی موجوديتم داشت در زير فشار امواج انسانی، غيرارادی کج می‌شد و مج می‌شد و ناخواسته پيش‌و‌ پس می‌رفت. برای لحظه‌ای، چشمم با تابلوی سينمای «سانترال» تلاقی کرد. سينمايی که تا چند ماه پيش، داشت فيلم «پدرخوانده» را نمايش می‌داد.
من از همان دوران دبيرستان [سال‌ها 47‌ـ‌46] که فعاليت سياسی‌ و جهت‌داری را بعنوان عضوی از يک گروه زيرزمينی شروع کردم، سال‌ها در انتظار چنين روزی بودم. اما در اين روز مشخص [يعنی روز فرار شاه]، به‌هيچ‌وجه نمی‌توانستم هيجان عمومی و توده‌ای را درک کنم. واقعا نمی‌دانستم که سوزاندن چهره شاه در اسکناس‌های پنجاه يا صدتومانی، و يا نوشتن جمله‌ی «شاه در رفت»، برای مردمی که با فرهنگ پدرخوانده‌گی مأنوس‌اند، هيجانی‌ست ناشی از خوشحالی يا از سرِ خشم؟
جمله شاه رفت، به‌زعم امثال من، يک جمله محوری و به مفهوم واقعی سياسی‌ـ‌ساختاری بود. شاه در جامعه ايران نقش محوری کسری را بازی می‌کرد که صورت‌اش را، نيروی خواص تشکيل می‌دادند و مخرج‌اش را عوام. اين‌که شاه ديکتاتور بود و خودمحور و سيستم‌گريز، از منظر سياسی موضوع و بحثی است جداگانه و مستقل. ولی، مقوله سرنگونی و سقوط، و خلاء ناشی از آن‌را چگونه می‌شود در جامعه‌ای که با فرهنگ پدرخوانده‌گی مأنوس است، يک‌شبه پُر ساخت و جبران نمود؛ که آن نيز به‌نظرم بحثی بود خاص، جدا و ديگر. چنين واقعيتی آن روز به‌طور دقيق محاسبه و درک نمی‌شدند که کسر بی‌محور بدين معناست که خاص، به آنی در شکم عام سقوط خواهد کرد و زير امواج خروشان توده‌ای، خرد و نابود خواهد شد.
آن روز، يعنی روز 26 دی‌ماه و فرار شاه، همه چيز به‌نفع عام‌گرايی بود. بی‌آن‌که خود بدانيم، امواج خروشان داشت ما را با خود می‌بُرد. چگونه؟ دقايقی بعد از انتشار روزنامه کيهان با آن تيتر فوق‌العاد درشت و چشم‌گيرش: شاه رفت! رندی واژه «در» را به جمله شاه رفت اضافه می‌کند. از آن‌جايی که در حرکت‌های خودجوش و عمومی، تقليد هميشه به‌ترين و آسان‌ترين کارهاست، عنوان اوّل روزنامه کيهان، به‌صورت «شاه در رفت!» تغيير کرد.
واژه «در»، در ظاهر معنای فرار شاه را می‌رساند اما، در يک جنبش توده‌ای و عاميانه که هرکسی از دريچه نگاه خويش اوضاع را برمی‌رسد و تحلیل می‌کند؛ «در» را می‌شود با «دروازه» برابر گرفت و گرفتند. وقتی شاه از دروازه بيرون رفت، چه کسی به‌جای او داخل خانه خواهد شد؟ روشن است! در غياب نقش و رهبری خواص، تنها فرهنگ و سنت منجی‌خواهی‌ست که به ياری توده‌ها می‌شتابد.
اين همه نوشتم تا بگويم که بعد از گذشت بيست‌ونه سال، هنوز هم افرادی در گوشه و کنار يافت می‌شوند که پاسخ يک پرسش محوری را دقيق نمی‌دانند: شاه رفتنی بود؛ اما چرا امام آمد؟ در مردادماه سال 32، وقتی‌که شاه رفت، چرا امامی نيامد؟ و يا وقتی‌که در خردادماه سال 42، امام آمد، چرا شاه نرفت؟ از منظر
جامعه شناسی سياسی، همه رفتن‌ها و آمدن‌ها، و يا نرفتن‌ها و نيامدن‌ها، در چهارچوب تغيير توازن نيروها در جامعه، قابل بررسی و مطالعه‌اند.

ادامه مطلب ...